Przez wiele lat polscy przedsiębiorcy, prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą cierpieli z powodu braku ustawowej regulacji dotyczącej sukcesji ich firmy. 25 listopada 2018 roku weszła w życie ustawa o zarządzie sukcesyjnym, zwana też ustawą o sukcesji w firmach.

Do tej pory, w momencie śmierci właściciela firmy wpisanej do CEIDG, jego spadkobiercy nie mogli płynnie kontynuować działalności przedsiębiorstwa. Śmierć przedsiębiorcy skutkowała bowiem wygaśnięciem szeregu uprawnień i umów koniecznych do prowadzenia przedsiębiorstwa, np. numeru NIP, umów o pracę, kontraktów, zezwoleń czy koncesji. W związku z tym śmierć przedsiębiorcy często była jednoznaczna z końcem działania jego biznesu, na czym tracili wszyscy.

Ustawa o Sukcesji w Firmach

Próbom wyjścia naprzeciw przedsiębiorców i firm rodzinnych było wprowadzenie instytucji Zarządu sukcesyjnego. Zarząd sukcesyjny to forma tymczasowego zarządu przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy. Wykonuje go zarządca sukcesyjny wskazany przez przedsiębiorcę za życia albo powołany po jego śmierci przez uprawnione do tego osoby. Zarząd sukcesyjny nie może trwać bezterminowo – co do zasady trwa do czasu ostatecznego zakończenia formalności spadkowych (czyli do działu spadku), ale nie dłużej niż 2 lata od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Przedsiębiorstwo, od momentu śmierci przedsiębiorcy do chwili przejęcia go przez spadkobierców, będzie działało jako przedsiębiorstwo z dodatkowym oznaczeniem „w spadku”. Dzięki temu przedsiębiorstwo będzie mogło kontynuować działalność po śmierci przedsiębiorcy w szczególności posługiwać się tym samym numerem NIP oraz nazwą. Zachowana zostanie także ważność pozwoleń i koncesji oraz umów.

Powołanie zarządcy sukcesyjnego

Zarządcą sukcesyjnym może być każda osoba fizyczna wobec której nie orzeczono zakazu prowadzenia działalności gospodarczej (zarówno jeden ze spadkobierców, jak i osoba trzecia, np. profesjonalny zarządca).

Zarządca sukcesyjny może zostać powołany zarówno za życia przedsiębiorcy jak i przez jego spadkobierców. Aby powołać zarządcę sukcesyjnego przedsiębiorca musi wykonać trzy czynności:

1. po pierwsze powołać w formie pisemnej zarządcę sukcesyjnego (konkretną osobę, ewentualnie jeszcze tzw. awaryjnego zarządcy sukcesyjnego).
2. po drugie, musi otrzymać od takiej osoby pisemną zgodę na pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego.
3. po trzecie musi dokonać wpisu zarządcy sukcesyjnego do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej.

Ustawa przewiduje także możliwość, aby rolę zarządcy sukcesyjnego pełnił prokurent, który został powołany jeszcze za życia właściciela przedsiębiorstwa. Aby tak się stało w akcie powołania prokurenta przedsiębiorca musi zastrzec, że z chwilą jego śmierci prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym.

W przypadku gdy osoba prowadząca firmę nie zadba o wskazanie zarządu sukcesyjnego, ani nie ustanowi prokury, to spadkobiercy mogą powołać zarządcę z własnej inicjatywy, w ciągu 2 miesięcy po śmierci przedsiębiorcy.

Obowiązki zarządcy sukcesyjnego

Osoba wykonująca zarząd jest zobowiązana do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, w tym także do wykonywania czynności sądowych i pozasądowych. Zarządzanie przedsiębiorstwem pozwala dokonywać czynności zwykłych i czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, ale w tym przypadku konieczne jest uzyskanie zgody wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w przypadku braku takiej zgody – zezwolenia sądu.

Zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Co do zasady, zarządca ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania obowiązków, ale nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku.

Warto nadmienić, że zarządca sukcesyjny nie może przenieść swoich praw i obowiązków na inną osobę, ale może ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności lub pewnego rodzaju czynności.

Wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego

Przedsiębiorca może w każdej chwili odwołać zarządcę sukcesyjnego doręczając mu pisemne oświadczenie. Przy użyciu tej samej formy zarządca może zrezygnować z powierzonej mu roli. Dodatkowo zarządca przestaje pełnić funkcję z dniem: śmierci, ograniczenia zdolności do czynności prawnych, odwołania, powołania nowego zarządcy, złożenia oświadczenia o rezygnacji, orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. Odwołać zarządcę mogą właściciele przedsiębiorstwa, którzy mają udział w ponad połowie masy spadku. Zarząd wygasa też z mocy prawa jeśli przez 2 miesiące od śmierci właściciela firmy nikt nie przyjmie spadku, zapisu windykacyjnego. Zarząd wygasa także w dniu uprawomocnienia się postanowienia o nabyciu spadku, lub z dniem nabycia przedsiębiorstwa przez osobę trzecią.

Konsekwencje w prawie podatkowym

Przedsiębiorstwo w okresie zarządzania przez zarządcę sukcesyjnego jest jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, będącą nadal podatnikiem.

Warto zaznaczyć, że na gruncie prawa cywilnego przedsiębiorstwo w spadku nie będzie posiadać podmiotowości prawnej. Przedsiębiorstwo w spadku będzie zarządzane przez zarządcę sukcesyjnego. To jednak nie zarządca sukcesyjny, ale zarządzana przez niego masa majątkowa, jaką będzie przedsiębiorstwo w spadku, będzie posiadać przymiot podatnika.

Bardzo ważną zmianą dla zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa, jest wprowadzenie możliwości posługiwania się przez przedsiębiorstwo w spadku numerem NIP przysługującym zmarłemu przedsiębiorcy. W praktyce oznacza to, że NIP przedsiębiorcy zostanie przeniesiony na przedsiębiorstwo w spadku i wygaśnie dopiero z momentem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego. Ponieważ założeniem ustawodawcy była kontynuacja działalności przedsiębiorstwa w spadku  wynikiem takiego założenia jest przyjęcie, że podatek dochodowy od działalności przedsiębiorstwa w spadku będzie ustalany na takich samych zasadach, jak w przypadku zasad obowiązujących osoby fizyczne. Podobnie jak w przypadku ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawa przewiduje przyznanie statusu podatnika podatku VAT przedsiębiorstwie w spadku, od dnia otwarcia spadku do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego. Przedsiębiorstwo w spadku będzie uznawane za podatnika kontynuującego w pełni działalność gospodarczą zmarłego podatnika VAT.

Zastrzeżenia do ustawy

Ustawa z pewnością jest ogromnym ułatwieniem dla przedsiębiorców i ich spadkobierców, jednak należy zaznaczyć, że zaproponowane rozwiązanie nie jest idealne.

W szczególności ustawa nie przewiduje rozwiązania problemu, jakim jest wstąpienie w prawa i obowiązki osoby fizycznej kilkorga spadkobierców. Sporym mankamentem jest także brak rozwiązania problemu kontynuacji praw i obowiązków przysługujących na wypadek braku ustanowienia zarządcy sukcesyjnego oraz brak określenia, co stanie się z prawami i obowiązkami przedsiębiorstwa w spadku w sytuacji wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego.

Zasadne są zastrzeżenia NIK, w których podkreślono, że nowa regulacja jest niewystarczająco kompleksowa i nie odpowiada na wszystkie sygnały płynące ze środowiska przedsiębiorców o konieczności uregulowania sukcesji firm rodzinnych. Brak w ustawie rozwiązań pozwalających na przekazanie przedsiębiorstwa „wprost” spadkobiercom czy brak rozwiązań prawnych na wypadek śmierci małżonka przedsiębiorcy. Nie wprowadzono rozwiązań ułatwiających przejęcie przedsiębiorstwa po dokonaniu działu spadku. Spadkobiercy będą musieli założyć „nową” działalność gospodarczą.